II. Per kio la morgaŭo nin regalos?
La kerno de la afero estas en tio, ke ni devas profunde esplori la evoluprocezojn en arto kaj pensi pri morgaŭo. Al ni gravas hodiaŭ ... pripensi kaj decidi, kia devas esti la arto de la morgaŭo...
A. Dejneka
Ni analizu evoluon de ankoraŭ unu interesa sistemo: disvolvo de agado sur teatra podio – la spektanto. Tradicie inter tiuj elementoj forestas interkonformo (agordo). La spektanto kaj aktoroj estas disigitaj. La problemo «kunigi» la spektanton kun spektaklo jam antaŭlonge pensigas teatrajn agantojn. Kaj tiudirekte oni jam nemalmulton faris.
La plej simplaj estas provoj de interkonfromo laŭ loko.
- Parto de la agado okazas en la spekt-halo. Ekzemple, spektaklo de Teatro de Satiro «Etulo kaj Karlson, kiu loĝas sur tegmento». Postkuro de la «hejmsuferulino» post Karlson kaj Etulo okazas en la trairejoj de la halo.
- La tuta agado disvolviĝas inter la spektantoj. Ekzemple, spektaklo «Reĝo John» en Palasttheater (GDR), reĝisoro Vera Ollschlagel. La spekt-halo dispartiĝas je duflanka amfiteatro. La agado disvolviĝas sur malvasta placeto inter la «tribunoj», ankaŭ sur la «tribunoj» mem.
- Inverse – la spektejo transiras en la lokon de agado, ekzemple oftaj lastatempe prezentoj de «Hamlet» en kastelo Elsinor (Danlando).
Pli interesaj kaj profundaj estas provoj de interkonformo per enigo de konformiga elemento.
- Interkonforma elemento – moviĝo. Ekzemple Peter Brook reĝisoris agadon de «Persipola» en mallarĝa valo. Dum disvolviĝo de la agado la aktoroj iris tra la valo, kun ili iris ankaŭ la spektantoj.
Tia moviĝo – estas tipa ekstera rimedo. Plu ni rajtas atendi aperon de rimedo el la supersistemo.
- Spektaklo de Teatro sur Taganka «10 tagoj, kiuj skuis la mondon» /*pri Oktobra Revolucio – Ju. F.*/, reĝisoro Ju. Lubimov. Ĉe enirejo en la teatron la spektantojn renkontis ruĝarmeano, kiu kontrolis biletojn, kolektante tiujn sur bajoneton...
Ŝajnas, ke la lasta ekzemplo prezentas al ni apogean atingon sur tereno de interkonformigo de spektaklo kun spektantoj. Ni provu prognozi pluan evoluon de tiu sistemo por la sama spektaklo «10 tagoj, kiuj skuis la mondon».
- Ruĝarmeano, kontrolanta biletojn – tio estas singulara rimedo. Estis eblo transiri al pluralo, al polisistemo, kiam ĉiuj servoj por la spektantoj – en la vestoĉambro, en la spektejo, en bufedo – okazas en stilo de «17-a jaro».
Plua evoluo en tiu direkto povas okazi dank' al konformigo laŭ tempo, kiam la supersistemaj rimedoj influas la spektanton dum spektaklo mem. Aperas kontraŭaĵo: la spektaklo kaj «konformigiloj» ne povas samtempe influi, por ne disatentigi la spektaklon. Estas ebla disigo laŭ tempo – oni reĝisoras la spektaklon tiel, por ke la anticipe planitajn paŭzojn plenigi per la agantaj en spektejo lokaj kaj epokaj realaĵoj de la spektaklo.
- Ekzemple, patrolo, kiu laŭ spektakla agado kontrolas dokumentojn, iras poste de la scenejo en la spektejon, kontrolante plu dokumentojn inter la spektantoj; «kontrulojn» /*kontraŭrevoluciulojn (slange) – Ju. F.*/ oni serĉas en la spektejo, trovas kaj arestas inter la spektantoj k.t.p.
Sur sekvanta evoluŝtupo oni transiras al rimedoj de la subsistemo. Oni reĝisoras spektaklon kun partopreno de la spektantoj mem. Por komenco partopreno de spektantoj povas ne influi la disvolvon de spektakla agado.
- Riga akademia teatro «Dailes» kreis spektaklon laŭ teatraĵo de A. Gelman
«Premio». Laŭ la perimetro de la malgranda halo estis seĝoj por la spektantoj,
en la centro – longa tablo por kunsidoj. Tiel la agado disvolviĝis senpere en cirklo de
la spektantoj. La unua en la halon venis purigistino kaj komencis balai la plankon, post
ŝi venis direktoro, kiu post saluti la purigistinon komencis dismeti sur la tablo
dokumentojn, poste venis la ceteraj oficistoj, la partoprenantoj de la kunsido.
Komenciĝas la kunsido. Laŭ ideo en la kunsido ĉeestas ankaŭ la spektantoj, sed ili
restas tute pasivaj, la aktoroj ne rimarkas ilin, kiel aeron.
Tamen la spektantoj povus partopreni en la spektaklo, se anstataŭ kunsido de gvidantoj aranĝi komunan kunvenon de la kolektivo, kie rolon de la kolektivo ludu la spektantoj. Ili povus havi rajton de «konsila voĉo», partoprenante en polemikoj. La finan rezulton de la spektaklo tio ne efikus, sed kreus pli grandan efekton de «ĉeesto».
Sur pli alta ŝtupo rolojn de la spektantoj oni povos aktivigi. La spektantoj planite efikas disvolvon de la spektakla agado. Por komenco, ekzemple, plenumante statikajn rolojn. Estas evidente, ke la tasko de la aktoroj rimarkeble plikomplikiĝos. Jen tasko montri, ekzemple, Lenin'on «deekstere» por malproksime sidantaj spektantoj, sed tute alia afero – kiam al ĉiu spektanto-rolanto devas aliri ĝuste Lenin. Aperos amaso de kontraŭaĵoj: jen en tekniko de ŝminko, jen en tereno de teatra parolo, teatra lumo, atributoj k.t.p. Sed aperos ankaŭ unu ĝenerala kontraŭaĵo. La spektanto venas en la teatron por spekti la teatraĵon kvazaŭ la unuan fojon (aŭ efektive la unuan fojon). Tio estas bezonata por pli freŝa percepto. Sed, por ke la spektaklo iru normale, sen fuŝigaj devioj de la planita ideo, la spektanto devas esti preparita. Tiun kontraŭaĵon oni povas solvi per disigo inter la sistemo kaj subsistemo. Laŭ spaco: la spektanto scias nur sian rolon en la spektaklo, nur sian lokon en ĝi; laŭ tempo: la spektanto prepariĝas plenumi sian rolon antaŭ la spektaklo.
Pri prepariĝo de la spektantoj. Ĉia industria produktaĵo, ĉiu konsumaĵo havas instrukcion. Tio respegulas la altan nivelon de komplikeco de la produkto. Multaj instrukcioj estas destinitaj por kvalifikitaj homoj (ekzemple, instrukcioj por radioaparatoj); antaŭ uzi aŭton oni bezonas studi ĝian aplikon en specialaj kursoj. Teatra spektaklo estas tre komplika produkto, sed instrukcion de la konsumanto oni ne aranĝas. Evidente, antaŭ spektaklo, precipe kun la partopreno de la spektanto mem, estas bezonata anticipa prepariĝo, ekzemple, pere de instrukcio, kiun oni povas enmanigi kun bileto. (Principojn de reĝisorado oni devas studi en lernejo, kiel oni studas bazojn de muziko aŭ literaturo).
La sekvanta ŝtupo – roloj de spektantoj kaj aktoroj en spektaklo egaliĝas. La teatro ĉesas esti profesia. Anstataŭ biletoj la spektantoj ricevas rolojn.